Thường là do tổng hợp từ nhiều yếu tố:

Do dinh dưỡng: Nuôi trẻ không đúng phương pháp khi mẹ thiếu hoặc mất sữa, cho trẻ ăn bổ sung không đúng cả về số lượng và chất lượng, nguyên nhân quan trọng nhất hay gặp là do bà mẹ thiếu kiến thức dinh dưỡng hoặc không có thời gian chăm sóc con cái.

Do ốm đau kéo dài: Trẻ mắc các bệnh nhiễm khuẩn đường hô hấp, tiêu hóa nhiều lần, biến chứng sau các bệnh viêm phổi, sởi, lỵ…

Do thể tạng dị tật: Trẻ đẻ non, suy dinh dưỡng bào thai, các dị tật sứt môi, hở hàm ếch, tim bẩm sinh.

Do điều kiện kinh tế xã hội: Suy dinh dưỡng là một bệnh của nghèo nàn và lạc hậu, có liên quan đến kinh tế, văn hóa, dân trí. Đây là mô hình hệ bệnh tật đặc trưng của các nước đang phát triển.

Muốn biết trẻ có bị suy dinh dưỡng hay không các bà mẹ cần phải theo dõi cân nặng thường xuyên cho trẻ trên biểu đồ phát triển. Nếu thấy 2-3 tháng liền trẻ không tăng cân cần phải đưa trẻ đi khám bác sĩ để tìm hiểu nguyên nhân.

Theo tiêu chuẩn cân nặng/tuổi người ta chia suy dinh dưỡng làm 3 độ:

• Suy dinh dưỡng Độ I: Trọng lượng còn 90% so với tuổi
• Suy dinh dưỡng Độ II: Trọng lượng còn 75% so với tuổi
• Suy dinh dưỡng Độ III: Trọng lượng còn dưới 60% so với tuổi.

2. Những dấu hiệu của trẻ bị suy dinh dưỡng

- Không lên cân hoặc giảm cân

- Teo mỡ ở cánh tay, thịt nhẽo.

- Teo nhỏ: mất hết lớp mỡ dưới da bụng.

- Da xanh, tóc thưa rụng dễ gãy, đổi màu.

- Ăn kém, hay bị rối loạn tiêu hóa: ỉa phân sống, ỉa chảy hay gặp.

- Thể nặng: Có phù hoặc teo đét, có thể biểu hiện của thiếu vitamin gây quáng gà, khô giác mạc đến loét giác mạc. Hiện nay thể nặng rất hiếm gặp.

Với thể vừa và nhẹ (độ I và độ II): Điều trị tại nhà bằng chế độ ăn và chăm sóc.

- Chế độ ăn: Cho trẻ bú mẹ theo nhu cầu, bất cứ lúc nào kể cả ban đêm.

- Nếu mẹ thiếu hoặc mất sữa: Dùng các loại sữa bột công thức theo tháng tuổi, hoặc dùng sữa đậu nành (đậu tương).

- Đối với trẻ từ 6 tháng tuổi trở lên cho trẻ ăn bổ sung theo tháng tuổi nhưng số bữa ăn phải tăng lên, thức ăn phải nấu kỹ, nấu xong ăn ngay.

- Tăng đậm độ năng lượng của bữa ăn bằng cách cho tăng thêm enzym (men tiêu hóa) trong các hạt nảy mầm để làm lỏng thức ăn và tăng độ nhiệt lượng của thức ăn. Cụ thể là: có thể dùng giá đậu xanh để làm lỏng thức ăn cho trẻ, tức là có thể tăng lượng bột khô lên 2-3 lần mà độ lỏng của bột không thay đổi. Cứ 10g bột cho 10g giá đậu xanh giã nhỏ lọc lấy nước.

4. Những loại thực phẩm nên dùng cho trẻ suy dinh dưỡng.

- Gạo, khoai tây.

- Thịt: gà, lợn, bò, tôm, cua, cá, trứng.

- Sữa bột giàu năng lượng: Trẻ < 1 tuổi: dùng sữa Similacneosue, trẻ > 1 tuổi: dùng sữa Pediesue, Pediecare, Berlamin, Calosue, Makersue…, hoặc các loại sữa bột công thức theo tháng tuổi (nếu không có điều kiện có thể dùng sữa đậu nành).

- Dầu, mỡ.

- Các loại rau xanh và quả chín.

5.  Chế độ ăn với trẻ suy dinh dưỡng nặng (độ III).

- Cho nhiều bữa trong ngày.

• Tăng dần calo.
• Dùng sữa cao năng lượng: Trẻ < 1 tuổi: dùng sữa Similacneosue, trẻ > 1 tuổi: dùng sữa Pediesue, Pediecare, Berlamin, Calosue, Makersue.

- Trẻ cần được ăn bổ sung theo các chế độ ăn giống như trẻ bình thường. Số lượng một bữa có thể ít hơn nhưng số bữa ăn nhiều hơn trẻ bình thường.

- Những trẻ có suy dinh dưỡng nặng kèm theo tiêu chảy hoặc viêm phổi phải đưa vào điều trị tại bệnh viện

6. Ngoài chế độ ăn còn cho trẻ ăn bổ sung thêm một số vitamin và muối khoáng.

- Các loại vitamin tổng hợp.

- Chế phẩm có chứa sắt chống thiếu máu.

- Men tiêu hóa (nhưng phải dùng theo chỉ định của thầy thuốc).

7. Chăm sóc trẻ bị suy dinh dưỡng.

- Trẻ phải được vệ sinh, tắm rửa sạch sẽ.

- Phải giữ ấm về mùa đông, phòng ở thoáng mát về mùa hè, đầy đủ ánh sáng.

8.  Một số thực đơn phục hồi trẻ suy dinh dưỡng tại nhà (SDD độ I và II).

Có thể áp dụng một số thực đơn sau để phục hồi trẻ suy dinh dưỡng tại nhà:

a. Đối với trẻ < 6 tháng tuổi:

Ở lứa tuổi này nếu mẹ đủ sữa hoặc ăn sữa bột công thức đúng phương pháp thì rất ít khi bị SDD. Vì vậy, nguyên nhân trẻ bị SDD ở lứa tuổi này là do thiếu sữa cho nên thức ăn dùng cho trẻ tốt nhất là sữa.

Nếu gia đình có điều kiện thì dùng sữa bột giàu năng lượng: Similacneosue pha đúng theo công thức hướng dẫn, trẻ ăn ít có thể tăng số bữa lên 10 -12bữa/24h.

Nếu không có điều kiện có thể dùng các loại sữa bột công thức dành cho trẻ < 6 tháng tuổi hoặc thay thế bằng sữa đậu nành: cứ 150g đậu nành chế biến thành 1 lít sữa + 35g dầu ăn và 100g đường cho trẻ ăn nhiều bữa trong ngày.

Trong trường hợp trẻ không chịu ăn sữa, nếu trẻ đã tròn 4 tháng có thể dùng nước cháo xay pha sữa cho trẻ uống nhiều bữa trong ngày theo công thức sau đây:

- Gạo tẻ: 30g (1 nắm tay)

- Thịt nạc: 30g

- Rau củ: 50g

Nấu chín xay nhuyễn thành 600 – 700m nước cháo pha sữa theo tỉ lệ bình thường cho trẻ ăn nhiều bữa trong ngày.

b. Trẻ từ 6 – 12 tháng:

Cho trẻ ăn nước cháo xay trộn sữa như trên nhưng tăng thêm lượng thịt, gạo và rau củ, trường hợp trẻ không thích ăn cháo trộn sữa thì dùng sữa cao năng lượng (Similacneosue) pha với nước sôi để ấm theo hướng dẫn mỗi ngày uống 500ml và cho ăn bột hoặc cháo xay 3 -4 bữa/ngày, trẻ ăn ít có thể tăng số bữa lên, dùng nước giá đậu xanh để làm lỏng thức ăn: 10g giá đậu xanh/10g bột (giá đậu xanh giã nhỏ lọc lấy nước nấu bột).

c. Trẻ 13 -24 tháng:

- 6h: 150 – 200ml sữa pediesue hoặc các loại sữa cao năng lượng khác (Pediecare, Berlamin, Calosue, Makersue…)

- 9h: Cháo thịt + rau: 200ml (1 bát ăn cơm)

• Gạo tẻ: 30g (1 nắm tay)
• Thịt nạc: 50g (hoặc cá, tôm, cua: 50g, trứng gà: 1 quả)
• Dầu ăn: 10ml (2 thìa cà phê)
• Rau xanh: 20g (2 thìa cà phê)

- 12h: Sữa: 200ml

- 14h: Chuối tiêu: 1 quả hoặc đu đủ 1 miếng

- 17h: Cháo thịt (cá, tôm, trứng) + rau + dầu

Nếu trẻ đang bú mẹ vẫn phải tiếp tục cho bú và thời gian cho bú kéo dài từ 18 – 24 tháng. Khi cai sữa vẫn nên cho trẻ ăn thêm sữa bò hoặc sữa đậu nành.

d. Trẻ 25 – 36 tháng

- 7h: Sữa cao năng lượng: 200ml

- 11h: Cơm nát + thịt (cá, trứng, tôm...) + canh rau.

Cơm: 2 lưng bát (70g gạo), thịt: 50g (hoặc trứng: 1 quả), rau: 100g, dầu (mỡ): 5g

- 14h: Cháo + thịt + rau + dầu: 200ml

Gạo tẻ: 30g (1 nắm tay), thịt nạc: 50g (hoặc cá, tôm, cua: 50g, trứng gà: 1 quả), dầu: 10ml (2 thìa cà phê), rau xanh: 20g (2 thìa cà phê).

- 17h: Cơm nát + trứng (thịt, cá, tôm...) + canh rau

- 20h: Hỗn hợp bột dinh dưỡng: 200ml, hoặc súp: khoai tây thịt + rau + dầu (mỡ): 1 bát con.

Súp khoai tây gồm có khoai tây: 100g (1 củ to), thịt (gà, bò, lợn): 50g, bắp cải: 50g, dầu (mỡ): 1 thìa cà phê.

Ăn thêm các loại quả chín theo nhu cầu của trẻ.

PGS. TS. Nguyễn Thị Lâm, ThS. Lê Thị Hải

(Viện dinh dưỡng Quốc gia)